Đền thờ Phạm Đôn Lễ ở Thái Bình.
2 tuổi đã có khẩu khí thơ văn
Phạm Đôn Lễ (1454- ?) tự là Ngu Khanh, người làng Hải Triều (Hải Trào) tên nôm là làng Hới, tổng Thanh Triều, huyện Ngự Thiên, phủ Tân Hưng, trấn Sơn Nam (nay là thôn Hải Triều, xã Tân Lễ, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình). Trú quán xã Thanh Nhàn, huyện Kim Hoa ( nay là Sóc Sơn, Hà Nội).
Con trai ông là Phạm Nguyên Chấn 18 tuổi đỗ Đệ nhị giáp tiến sĩ xuất thân (Hoàng giáp) khoa Kỷ Mùi niên hiệu Cảnh Thống 2 (1499) đời Lê Hiến Tông.
Xuất thân trong một gia đình nghèo khó, cha làm nghề chài lưới, mẹ dựng một túp lều bên bờ sông Luộc bán bánh trái kiếm sống. Nhưng từ tấm bé Phạm Đôn Lễ đã bộc lộ trí tuệ khác người, năm mới 2 tuổi đã có khẩu khí thơ văn, đã biết cả vần bằng, vần trắc để làm câu đối.
Tuy gia đình nghèo khó nhưng thấy con mình thông minh, ham học nên ông bà cố dành dụm gạo tiền để con theo đòi bút nghiên, sách vở.
Năm lên 6 tuổi, Phạm Đôn Lễ được cha mẹ cho đi học, ở lớp luôn đứng đầu vượt lên trên các bạn bè, học đâu nhớ đấy. Một người giàu có trong họ thấy Đôn Lễ tài giỏi nên rất quý mến bèn đến nhận làm con nuôi đưa về nuôi ăn học, nhờ vậy đến năm 10 tuổi Đôn Lễ đã đọc các sách của bách gia chư tử, nhất là các loại sách về lý số, thiên văn…
Mấy năm sau cha nuôi nghe nói ở làng Thanh Nhàn, huyện Kim Hoa (nay thuộc Sóc Sơn, Hà Nội) có thầy đồ giỏi, bèn dẫn con nuôi đến xin theo học. Tuy là học trò mới vào lớp, nhưng không bao lâu sau thấy học lực của Phạm Đôn Lễ, thầy đã phải thốt lên rằng: Con học rộng biết nhiều, trọng đạo thầy trò, sau này hẳn sẽ là người làm nên việc lớn.
Trạng nguyên đầu tiên được vua ban lệ vinh quy bái tổ
Đến khi triều đình mở khoa thi, Phạm Đôn Lễ ứng thí đoạt giải Nguyên trong kỳ thi Hương, tiếp đến đoạt giải Hội Nguyên trong kỳ thi Hội.
Năm 27 tuổi vào thi Đình, đỗ Đệ nhất giáp tiến sĩ cập đệ nhất danh (Trạng nguyên) khoa Tân Sửu, niên hiệu Hồng Đức 12 (1481) đời Lê Thánh Tông. Khi vua ra đề thi hỏi về lý số, trong số 40 người vào thi Đình làm văn sách không ai vượt được ông. Ông là Trạng nguyên đầu tiên được vua ban lệ vinh quy bái tổ.
Sách Đại Việt sử ký toàn thư viết: “Mùa hạ, tháng 4 thi hội cho các cử nhân trong nước lấy đỗ bọn Phạm Đôn Lễ 40 người. Ngày 27 vua ngự điện Kính Thiên, thân hành ra đầu bài văn sách hỏi về lý số. Cho bọn Phạm Đôn Lễ, Lưu Hưng Hiếu, Nguyễn Doãn Địch, ba người đỗ tiến sĩ cập đệ, bọn Ngô Văn Cảnh 8 người đỗ tiến sĩ xuất thân, bọn Nguyễn Minh Đạo 29 người đỗ đồng tiến sĩ xuất thân. Tháng 5 ngày 21, triệu bọn tiến sĩ Phạm Đôn Lễ vào trong Đan Trì. Vua ngự điện Kính Thiên, các quan Hồng lô truyền lệnh gọi tên. Lại bộ ban ân mệnh. Lễ bộ bưng bảng vàng, rồi trống nhạc, rước ra ngoài cửa Đông Hoa treo lên. Xong rồi ty Mã cứu đem ngựa tốt đưa Trạng nguyên về nhà”.
(còn nữa)
Trịnh Dương