Theo Đông y “Nguyên nhân bệnh chủ yếu là do ngoại tà “ôn dịch”, bệnh liên quan nội thương phế âm hư vì người yếu, đề kháng kém; khí hậu, môi trường vệ sinh không tốt đều là tác nhân gây bệnh và khiến bệnh nặng thêm, điều trị kéo dài, phép trị chủ yếu giải tà nhiệt, dưỡng âm, hóa đàm, cầm ho, tránh dùng vị cay tân tán phát hãn, hoặc chỉ dùng khi thật cần thiết. Ngoài ra cần ăn vị bổ mát, dễ tiêu, không nên ăn vị khô mặn, cay nóng quá mà tổn hại âm huyết”.
- Nếu biểu hiện ho sốt nhẹ, ngẹt mũi rêu lưỡi trắng ôn tà nhập phần vệ khí. Dùng bài Tang cúc ẩm gia giảm: Tang diệp18g, cúc hoa16g, hạnh nhân14g, liên kiều14g, cát cánh14g, lô căn16g, bạc hà 8g, cam thảo 6g. Sắc uống ngày 1-2 thang, trẻ nhỏ dùng liều ½.
Tác dụng: Sơ phong, thanh nhiệt, tuyên phế, cầm ho… trị viêm đường hô hấp trên, ôn bệnh, viêm phế quản thuộc chứng phong nhiệt ảnh hưởng đến phế, gây ho sốt… Khi ngoại tà phong nhiệt được giải, phế âm được trợ giữ, như vậy chính khí mạnh tà khí lui bênh nhanh khỏi.
Gia giảm: Nếu ho khó thở đàm vàng gia xuyên bối mẫu, tang bạch bì, hoàng cầm; ho đàm nhiều gia, tiền hồ, ngưu bang tử; miệng khô khát gia mạch môn, thiên hoa phấn, thạch hộc; nếu họng sưng đau sốt nhiều gia kim ngân.
- Nếu ho khan, ho cơn, thở mệt, sốt ho ôn tà nhập phần doanh. Nên dùng bài Tả bạch tán gia giảm: Tang bạch bì 18g, hoàng cầm14g, cát cánh14g, bạch linh 16g, xuyên bối mẫu 16g, mạch môn 16g, địa cốt bì 14g, tri mẫu 14g, bạc hà 12g, cam thảo 6g, đại táo18g, sinh khương 6g. Sắc uống ngày 1 -2 thang, trẻ em dùng liều ½ hoặc ít hơn.
Tác dụng: Thanh tả phế nhiệt, bình suyễn, chỉ khái…. Bài thích hợp trẻ em nhiễm ôn tà ho khan, ho cơn, thở khó, cầu táo, tiểu vàng, ho kéo dài khó khỏi.
Gia giảm: Nếu ho mệt gia sa sâm; ho đàm qua lâu nhân, trần bì; nếu ho khan cầu táo khó gia hạnh nhân…
- Nếu ho khan, ho cơn, ho đàm vàng nhiều ôn tà nhập phần doanh nên dùng bài Thanh phế hoá đởm thang gia giảm: Hoàng cầm14g, sơn chi 12g, cát cánh 12g, mạch môn 14g, tang bạch bì 14g, xuyên bối mẫu 12g, tri mẫu 12g, qua lâu nhân 12g, trần bì 12g, phục linh 12g, cam thảo 8g
Tác dụng: Thanh tả phế hỏa, tiêu đàm, nhuận phế… trị chứng ho khan, ho cơn, ho đàm vàng, tức ngực sườn miệng đắng…
Gia giảm: Nếu còn sốt nhiều gia kim ngân hoa; ho đau tức hông sườn gia sài hồ, bạch thược; ho đàm dính máu gia rễ cỏ tranh, hoa hòe…
- Nếu ho khan, khó thở, mệt mỏi, cầu táo khó ôn tà nhập doanh huyết dùng bài Thanh táo cứu phế thang: Tang diệp14g, nhân sâm 12g, hồ ma nhân16g, mạch môn14g, tỳ bà diệp 12g, thạch cao 30g, a giao 12g, hạnh nhân 12g, cam thảo 6g sắc nước uống, trẻ em dùng liều ½ hoặc ít hơn.
Tác dụng: Thanh phế nhuận táo… bài thích hợp ngoại cảm ôn tà, ho sốt đau đầu, ho khan, suyễn tức khó thở, khô khát, khô tâm phiền, cầu táo, ngực sườn đầy đau. Khi nhiệt tà được giải, phế âm được tư dưỡng, phế hỏa giáng, phế đại tràng hết khô táo, như vậy chứng ho táo sốt đau đầu tự giảm.
Gia giảm: Nếu ho khan, sốt, gia hoàng cầm, tang bạch bì; khô khát gia sinh địa, sa sam; đờm nhiều gia qua lâu nhân, xuyên bối mẫu; ho ra máu gia cỏ nhọ nồi, hoa hòe.
Trên đây là một số bài thuốc tiêu biểu thường dùng chữa ôn bệnh, ôn dịch biểu hiện sốt ho, ho khan, ho đờm, thở mệt, viêm đường hô hấp rất hiệu quả, hầu như không tác dụng phụ, nhất là thể bệnh nhẹ hoặc giai đoạn phục hồi, đã được nhiều thế hệ thầy thuốc lưu truyền sử dụng hiệu quả. Tuy nhiên bệnh nặng, người vốn có bệnh nền tim phổi, suy các tạng khác cần được phối hợp tây y.
Lương y Nguyễn Minh Phúc (BCH Hiệp hội Dược liệu Việt Nam)