Rối loạn điện giải và mất nước nặng

Nhiễm toan ceton do đái tháo đường là một biến chứng phổ biến nghiêm trọng của bệnh tiểu đường, xảy ra khi cơ thể bệnh nhân sản sinh quá nhiều axit trong máu (được gọi là ceton). Tình trạng này xuất hiện khi cơ thể người bệnh không sản xuất đủ insulin, gây ra những rối loạn nặng trong chuyển hoá protid, lipid và carbohydrate.

Nhiễm toan ceton do đái tháo đường bao gồm 2 rối loạn sinh hóa nguy hiểm là: tăng glucose máu, nhiễm ceton, nhiễm toan kèm theo các rối loạn điện giải. Đây là một cấp cứu nội khoa cần được theo dõi tại khoa điều trị tích cực vì có nguy cơ biến chứng nguy hiểm như hôn mê, phù não và thậm chí là tử vong.

Hôn mê nhiễm toan ceton là hậu quả của hai yếu tố: Thiếu insulin và tăng tiết các hormon đối kháng với insulin của hệ thống hormon đối lập, làm tăng glucose máu. Thiếu insulin làm tăng glucose do tăng phân hủy glycogen từ gan, tăng tổng hợp glucose tại mô ngoại vi (cơ vân và mô mỡ). Tăng glucose máu dẫn đến tăng thải đường niệu, kéo theo mất nước và điện giải. Tình trạng nhiễm toan ceton còn gây nôn, làm tình trạng mất nước ở người bệnh càng nặng nề thêm. Hơn nữa, trong nhiễm toan ceton, hệ thống thăng bằng glucose máu thông qua vai trò điều hòa hormon bị rối loạn.

Triệu chứng nhiễm toan ceton ở bệnh nhân đái tháo đường là: Mệt mỏi, nhìn mờ, ý thức mơ màng; Buồn nôn, nôn ói, đau bụng; Khát nhiều, uống nhiều và tiểu nhiều; Sụt cân; Glucose máu > 13,9mmol/L (> 250mg/dL) khi đo bằng máy đo đường huyết cá nhân; Nhịp tim nhanh, hạ huyết áp; Có dấu hiệu mất nước: Môi khô, lưỡi khô, da khô nặng; Nhịp thở có 4 thì: Hít vào - ngừng thở - thở ra - ngừng thở, hơi thở có mùi ceton (mùi táo chín). Mùi ceton xuất hiện do tình trạng thải bỏ sản phẩm aceton có nguồn gốc từ acetoacetat qua phổi; Thân nhiệt thường giảm nhẹ do tình trạng giãn tĩnh mạch ngoài da. Đây là một biểu hiện của tiên lượng xấu.

Bệnh nhân nên gọi cấp cứu ngay lập tức nếu có các biểu hiện sau: Lượng đường trong máu thường xuyên cao hơn 300mg/dL hoặc 16.7mmol/L; Có ceton trong nước tiểu, không thể giảm xuống mức giới hạn cho phép; Có trên 1 triệu chứng của nhiễm toan ceton do đái tháo đường.

Người bệnh nhiễm toan ceton thường mất nước do tăng bài niệu. Nôn cũng làm mất nước và điện giải. Người ta thấy nếu một người bị mất vào khoảng 5 – 7 lít dịch, sẽ kèm theo một lượng điện giải bị mất bao gồm: Natri mất từ 700 – 1.000mmol/l, kali mất từ 250 – 500mmol/l, chlorid mất từ 500 – 700mmol/l, canxi mất từ 50 – 150mmol/l, phosphat mất từ 50 – 150mmol/l.

Cẩn thận các bệnh lý đi kèm

Nhiễm toan ceton nhiều khi xảy ra không rõ nguyên nhân, nhưng thường xảy ra nếu người mắc bệnh đái tháo đường týp 1 có thêm các bệnh nhiễm trùng như viêm phổi, viêm màng não, các nhiễm trùng đường tiêu hóa, nhiễm trùng tiết niệu, cảm cúm…; chấn thương kể cả stress về tinh thần, nhồi máu cơ tim, đột quỵ; sử dụng các thuốc có cocain…; sử dụng các thuốc hạ glucose máu không đúng chỉ định và liều lượng.

Nhiễm toan ceton và hôn mê toan ceton là một cấp cứu nội khoa cần phải được theo dõi tại các khoa điều trị tích cực. Điều trị cần chống mất nước, bù đủ lượng insulin, cân bằng điện giải, toan kiềm.

Để phòng ngừa nhiễm toan ceton người bệnh cần: Kiểm soát bệnh tiểu đường bằng cách duy trì chế độ ăn uống lành mạnh, hoạt động thể chất hằng ngày và dùng thuốc theo đúng chỉ định của bác sĩ; Bệnh nhân cần biết cách tự theo dõi lượng glucose máu và ceton nước tiểu, kiểm soát đường và ceton máu nếu bị ốm hoặc stress; Khi có ceton niệu nặng và glucose niệu kéo dài qua nhiều xét nghiệm, nên bổ sung insulin và đồ ăn lỏng như nước cà chua, nước luộc thịt chứa ít muối để bổ sung dịch và điện giải; Người bệnh cần liên hệ với bác sĩ điều trị nếu mắc thêm một bệnh khác, có ceton niệu kéo dài, sốt, đau bụng, tiêu chảy, nồng độ glucose trong máu cao, ceton trong nước tiểu dai dẳng, đặc biệt là bị nôn ói hoặc nếu đã điều chỉnh tốc độ tiêm truyền bằng bơm insulin nhưng không cải thiện về tình trạng tăng đường huyết và ceton niệu; Bệnh nhân không được tự ý giảm liều tiêm insulin hoặc tự ý bỏ thuốc ngay cả trong trường hợp mắc một bệnh khác.

PGS.TS Tạ Văn Bình (nguyên Giám đốc Bệnh viện Nội tiết T.Ư)