Sắc phong của vua Lê cho công thần Nguyễn Văn Giai.
Có công đầu dẹp loạn
Nguyễn Văn Giai sinh vào đêm 22 tháng Chạp năm Giáp Dần, tức ngày 14/1/1553, là người thôn Phù Lưu Trường, huyện Thiên Lộc, phủ Đức Quang, trấn Nghệ An (nay là xã Ích Hậu, huyện Lộc Hà, tỉnh Hà Tĩnh).
Xuất thân trong một gia đình có tổ tiên nhiều đời đỗ đạt nhưng đến đời người cha Nguyễn Văn Củng, thì chỉ còn là một khóa sinh nghèo. Vốn có sức khỏe bẩm sinh, Nguyễn Văn Giai vừa làm đủ các nghề khó nhọc vừa theo học.
Khi đã có vốn chữ nghĩa, cần học lên, ông tìm đường ra Bắc, làm thuê để tiếp tục học ở Thăng Long. Ông học rất thông minh, nổi tiếng về thơ Nôm và về tài ứng đối.
Năm 1579, nhà Lê Trung hưng mở khoa thi ở Thanh Hóa, ông ra thi và đỗ Giải nguyên. Tháng 8/1580, nhà Hậu Lê mở khoa thi Hội đầu tiên ở sách Vạn Lại, ông đi thi tiếp, đỗ Hội nguyên, rồi vào thi Đình đỗ luôn Đình nguyên nhị giáp Tiến sĩ.
Ông là vị Tam nguyên đầu tiên của thời Lê Trung hưng. Ngay trong năm này, Nguyễn Văn Giai được Trịnh Tùng bổ nhiệm chức Tán ký lục trong quân đội; đóng vai trò tham mưu kế sách quân sự trong trướng cho Trịnh Tùng, có công trong việc đánh bại nhà Mạc, chiếm Thăng Long năm 1592.
Năm sau, Nguyễn Văn Giai được thăng chức Đề hình Giám sát Ngự sử. Ông còn giúp Trịnh Tùng dẹp nhiều tình huống biến loạn với nhà Mạc, được thăng Thiếu úy, Thái Bảo, là người có công đầu lúc bấy giờ.
Ngấm ngầm bảo vệ vua Lê
Năm 1608, ông được thăng làm Đô ngự sử. Lúc đó nhà Lê làm chủ Bắc Bộ, bắt đầu giao hiếu với nhà Minh. Trịnh Tùng giao cho ông và Đỗ Uông tới Nam Quan hội khám, nhưng tướng nhà Minh không đến.
Năm 1609, ông lại vâng mệnh lên Nam Quan hội khám cùng vua Lê; gặp tướng nhà Minh. Sau khi tiếp kiến trở về, ông được thăng làm Tham tụng, Thượng thư bộ Lại, nắm việc cả 6 bộ kiêm Đô ngự sử, Thiếu bảo, Lễ quận công.
Năm 1623, Trịnh Xuân, con thứ của Trịnh Tùng gây biến. Vua Lê Thần Tông phải chạy vào Thanh Hóa. Nguyễn Văn Giai bày mưu giúp chúa Trịnh dẹp yên biến loạn; sau đó có công đánh Mạc Kính Khoan ở Cao Bằng, được thăng Thiếu úy, gia phong Dực vận tán trị công thần, rồi Thái bảo, là người có công đầu lúc đương thời.
Ông mất khi đang tại chức ngày 13 tháng giêng năm Mậu Thìn, tức 27/2/1628, thọ 75 tuổi. Triều đình truy tặng ông là Đại tư đồ, thụy là Cẩn Độ.
Dưới quyền cai quản của Nguyễn Văn Giai, triều đình Lê Trung hưng giữ được sự thống nhất, mặc dầu xu hướng suy thoái không tránh được. Tuy không ngăn cản được Trịnh Tùng giết vua Lê Kính Tông vào năm 1619, nhưng ông ra sức nắm cương triều chính, không để xảy ra lục đục, năm bè bảy mảng.
Khi có những mâu thuẫn tranh chấp giữa Trịnh Tráng và Trịnh Xuân, Nguyễn Văn Giai đã cố sức dập tắt, cuối cùng bắt được Xuân cho Trịnh Tùng trị tội, nhờ đó các thế lực phản loạn bị dẹp yên. Để chia bớt quyền hành của chúa Trịnh, ông đã lập ra Phủ Thừa tướng bên cạnh Phủ chúa, ngấm ngầm bảo vệ vua Lê.
(còn nữa)
Nguyễn Thành Trung