Một trong những tác phẩm của Nguyễn Can Mộng.
Một nhà chí sĩ
Nguyễn Can Mộng hiệu Nông Sơn, tự Trúc Hầu, sinh ngày 9 tháng 2 năm Canh Thìn (1880) tại xã Hoàng Nông, tỉnh Thái Bình. Sinh ra trong một gia đình giàu truyền thống Nho học và yêu nước. Bố Nguyễn Can Mộng là Nguyễn Tề đang làm chức bang biện ở phủ Thường Tín, Hà Đông cũ (nay thuộc Hà Nội).
Ông cùng em trai là Bang Tốn xướng nghĩa Cần Vương chống Pháp vào năm Giáp Thân (1884). Việc bại lộ, hai anh em đều bị bắt và bị thực dân Pháp xử bắn tại Hải Dương vào năm Ất Dậu (1885).
Lên năm tuổi Nguyễn Can Mộng đã mồ côi cha và phải phiêu bạt theo gia đình đi lánh nạn, nhưng nhờ tư chất thông minh, mẫn cán và quyết nối chí cha chú, Nguyễn Can Mộng đã vượt qua những nỗi bất hạnh, gian truân thời thơ ấu để học hành.
Do tư chất thông minh và ham học, Nguyễn Can Mộng đã thi đỗ cử nhân khoa Nhâm Tý (1912). Cùng khoa thi này người em họ của Nguyễn Can Mộng là Nguyễn Thúc Khiêm (con trai Bang Tốn) đã đỗ tú tài, sau trở thành một tác gia sân khấu, một chí sĩ yêu nước bị thực dân Pháp bắt đi lưu đày và mất tại nhà tù Sơn La.
Năm 32 tuổi, Nguyễn Can Mộng đỗ phó bảng khoa Bính Thìn, niên hiệu Khải Định thứ nhất (1916). Ông được bổ làm Huấn đạo huyện Ý Yên, Nam Định. Ba năm sau được bổ làm giáo sư dạy Hán văn, trường trung học bảo hộ (trường Bưởi).
Sau hơn ba năm dạy học, Nguyễn Can Mộng bất đắc chí xin nghỉ dạy học ở nhà viết sách. Sau gần 10 năm miệt mài, Nguyễn Can Mộng đã hoàn thành nhiều công trình biên khảo về đủ mọi lĩnh vực địa lý, lịch sử, văn học, phong tục tập quán… với tâm nguyện chấn hưng văn hóa dân tộc.
Dốc sức chấn hưng quốc túy
Năm Tân Mùi (1931) Nguyễn Can Mộng lại được bổ vào ngạch cũ (dạy học) sau đó có thời gian ông chuyển sang làm việc tại phòng báo chí phủ Thống sứ Bắc Kỳ. Năm 1940, ông nghỉ hưu và tiếp tục viết sách, viết báo.
Năm 1949, ông được mời ra phụ trách việc dạy Hán văn ở trường Đại học Văn khoa Hà Nội trong thời kỳ Pháp chiếm đóng và ông cống hiến cho sự nghiệp giáo dục cho đến những năm cuối đời.
Tác phẩm chính để lại của Nguyễn Can Mộng khá nhiều thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau: Nông Sơn Thi tập, Trung Hoa văn thoại tiêu chuẩn; Nam học Hán tự; Bức gương lòng son; Truyện Kiều (hiệu đính và chú giải, 1936); Văn chương Việt Nam; Gương liệt nữ; Ngạn ngữ phong dao; Lễ tục nước nhà; Lịch sử Bắc kỳ, Trung Hoa văn hóa… về thơ ngụ ngôn có tới hàng trăm bài, đáng tiếc là tới nay có nhiều bài thơ ngụ ngôn còn thất lạc chưa được tập hợp đầy đủ.
Từ một trí thức đại khoa Hán học, sớm tiếp cận và lĩnh hội được chữ quốc ngữ và Pháp ngữ, Nguyễn Can Mộng đã biên khảo, biên dịch Hán- Việt, Việt- Hán, Pháp- Việt, Việt- Pháp. Đó là một tài năng lớn. Trong giáo dục, Nguyễn Can Mộng muốn dốc tâm trí chấn hưng cái quốc hồn quốc túy nói một cách nôm na là ông muốn thức tỉnh lòng yêu nước, ý thức dân tộc cho tầng lớp học trò.
(còn nữa)
Tuấn Đạt