Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Mạnh Thẩm (82 tuổi, ở thôn Nà Đồn, xã Thanh Tương, huyện Na Hang, Tuyên Quang) được coi là “cây đại thụ” số một về Then. Tuổi đã cao nhưng ông vẫn còn khỏe mạnh và tràn trề nhiệt huyết trong việc truyền dạy cho thế hệ trẻ một cách say sưa.
Ông Thẩm vốn là người Tày quê gốc thôn Nà Khà, xã Lăng Can (huyện Lâm Bình, Tuyên Quang). Hồi nhỏ ông hay được nghe những làn điệu Then cổ do ông bà, bố mẹ thể hiện trong các nghi lễ cúng, nên văn hóa truyền thống của cha ông thấm nhuần trong ông một cách tự nhiên… Thuở bé, nhờ sáng dạ nên dù nhà nghèo ông cũng được tạo điều kiện theo học hết cấp 1- được coi là có trình độ văn hóa cao so với mặt bằng chung bấy giờ. Năm 1950, xã Thanh Tương trưng tập ông đi dạy bình dân học vụ, xóa mù chữ trong 3 năm. Hết thời điểm xóa mù, ông nhập ngũ vào Tỉnh đội Tuyên Quang.
Do có thành tích xuất sắc, sau này ông được Nhà nước phong tặng Huân chương Kháng chiến hạng Nhất. Năm 1970, ông Thẩm xuất quân chuyển ngành sang Ty Văn hóa, phụ trách mảng phong trào văn nghệ và xây dựng nếp sống mới. Chính cơ duyên này, ông được cử đi học chuyên sâu 8 tháng về sáng tác Then và cách làm đàn Then ở Thái Nguyên do nghệ nhân Then ở tỉnh Cao Bằng giảng dạy.
Thời điểm làm ở Ty Văn hóa Tuyên Quang, ông được đánh giá là cán bộ văn nghệ phong trào năng nổ, có năng lực. Ông đã tham mưu với lãnh đạo mở nhiều lớp học về Then cho các hạt nhân văn hóa của huyện Chiêm Hóa, Na Hang, Hàm Yên, Yên Sơn. Từ những đốm lửa nhỏ này, các làn điệu Then, cách chế tác đàn Tính dần được khôi phục.
Năm 1976, ông Thẩm lên Na Hang làm cán bộ Phòng Văn hóa huyện. Kế thừa những kết quả nổi bật đạt được, ông tiếp tục tăng cường đào tạo những hạt nhân văn nghệ quần chúng cho các xã trên địa bàn huyện, tập trung vào mảng Then. Năm 1981, tuy đã về hưu nhưng ông vẫn được tỉnh trân trọng mời đi dự các hội diễn, liên hoan văn hóa văn nghệ cấp khu vực, tỉnh. Tại Liên hoan hát Then – đàn Tính lần thứ nhất năm 2005 tại Thái Nguyên, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã công nhận ông là nghệ nhân Then. Hơn 40 năm thực hành và truyền dạy Then, năm 2015, ông được công nhận là Nghệ nhân Ưu tú.
Khi Câu lạc bộ hát Then thôn Nà Đồn được chọn làm điểm của xã Thanh Tương, Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Mạnh Thẩm được chọn làm cố vấn, Phó Chủ tịch UBND xã phụ trách mảng văn xã làm Chủ nhiệm. Nhờ có sự hướng dẫn tận tình, chu đáo của ông mà các hạt nhân văn nghệ đều biểu diễn thuần thục, tham gia các hội thi trong huyện đều đoạt giải cao. Nhờ sự “truyền lửa” của ông, hiện phong trào hát Then trong thôn, xã và các trường học rất sôi nổi.
Ngoài dạy tại địa phương, ông Thẩm còn tham gia giúp các thôn, xã bạn xây dựng câu lạc bộ Then, phát triển du lịch cộng đồng. Ông Thẩm cũng là người trực tiếp sáng tác trên 80 bài Then mới, nhiều bài dựa trên lời Then cổ được nhiều người yêu thích.
Quang Hòa