Tự xưng đế
Tháng 12 năm Nhâm Thìn (1592) khi nghe tin vua Mạc Mậu Hợp bị quân nhà Lê bắt được và giết chết, Mạc Kính Chỉ đã thu thập tàn quân chiếm cứ vùng Thanh Lâm và tự xưng đế ở đất Nam Giản thuộc Chí Linh, Hải Dương, lấy niên hiệu là Bảo Định thứ nhất.
Mạc Kính Chỉ xưng vua được tôn thất nhà Mạc hưởng ứng, lập bản doanh, triệu tập quần tụ được các đại thần văn võ còn xu hướng với nhà Mạc tôn phú, quân binh lên tới hàng vạn. Mạc Kính Chỉ sắp đặt các đại thần theo một triều đình có đầy đủ văn võ, cắt đặt các quan chức trong ngoài.
Tuy nhiên lúc này, thấy nhà Mạc chưa hết người đứng lên khôi phục cơ nghiệp và còn được các văn thần, võ tướng vùng Bắc Hà tôn phù, phụ chính, Nam triều là Trịnh Tùng lập tức tiến binh đánh Mạc Kính Chỉ.
Tháng chạp năm 1592, Tùng sai các Thái Quận công Nguyễn Thất Lý, Bùi Văn Khuê, Trần Bách Niên, Nguyễn Nga dùng thủy binh tiến đánh. Nhưng quân của Trịnh Tùng vừa tới nơi đã bị Kính Chỉ phục binh đánh cho quan quân Lê - Trịnh trở tay không kịp.
Nguyễn Thất Lý bị chết tại trận, Nguyễn Nga trúng thương may mà ngã trên thuyền nên được cứu thoát, quân của Bùi Văn Khuê, Trần Bách Niên bị đánh tan tác. Kính Chỉ thu nhiều thuyền bè, khí giới và binh lương. Ngay trận đầu thắng lớn, Kính Chỉ sai Đông các học sĩ Đỗ Trực làm tờ hịch bố cáo toàn bộ trấn Kinh Bắc, Hải Dương theo về với Kính Chỉ.
Sự kết thúc của triều đình Mạc Kính Chỉ
Ngày 17/12/1592, Trịnh Tùng lại sai Thái úy Hoàng Đình Ái, Thái bảo Trịnh Đô đốc binh và voi, ngựa tới đánh Kính Chỉ. Đình Ái cho lập đồn binh dọc tuyến sông.
Trịnh Tùng lại sai Thái úy Nguyễn Hữu Liêu đưa thủy binh lên hỗ trợ Đình Ái. Kính Chỉ cũng dàn quân dọc tuyến sông cự địch. Một dải trường giang chia ra nam - bắc, quân nối quân liên tiếp chiến đấu kéo dài hàng tháng trời không phân thắng thua.
Ngày 9 tháng giêng năm Quý mùi (1593), Trịnh Tùng đích thân đốc đại quân vượt sông Nhị Hà, ngày 12 tiến đến Cẩm Giang, hội với các tướng xong. Trịnh Tùng lại đích thân làm tướng trung quân, sai Đình Ái lẻn đánh úp sau lưng Kính Chỉ. Trịnh Tùng dùng thủy quân chặn vùng thượng lưu tạo thế bao vây tứ phía.
Trước sức địch mạnh, Kính Chỉ phải chiến đấu quyết liệt và lui lên núi Chí Linh. Trịnh Tùng tiếp tục truy kích, cuối cùng tới ngày 14 tháng giêng thì bắt được ở thôn Tân Manh, huyện Hoành Bồ (Quảng Ninh) cùng nhiều tôn thất nhà Mạc.
Lúc đó, vua Mạc vừa mới đổi niên hiệu là Khang Hựu được ít ngày. Ngày 27 tháng giêng, Mạc Kính Chỉ bị Trịnh Tùng mang chém ở bến Thảo Tân. Mạc Kính Chỉ xưng vua được ba tháng.
Nhà Mạc tuy không thu phục được lòng người khi ấy, nhưng đây là triều đại rất chú trọng tới nhân tài qua đường thi cử. Tuy chiến tranh liên miên, nhưng nhà Mạc cũng đã đào tạo và xây dựng hệ thống quan lại thông qua 22 kỳ khoa cử với chu kỳ ba năm một lần.
Năm 1535, nhà Mạc mở khoa thi Hội, lấy Nguyễn Bỉnh Khiêm, Bùi Khắc Đốc, Nguyễn Thừa Hưu đỗ tiến sĩ cập đệ; 6 người khác đỗ tiến sĩ xuất thân; 21 người đỗ đồng tiến sĩ xuất thân.
Và trong 66 năm tồn tại, nhà Mạc mở 21 kỳ thi Hội, lấy đỗ 485 tiến sĩ và 13 trong số 46 trạng nguyên của lịch sử hơn 800 năm thi cử Nho học thời phong kiến Việt Nam. Và chỉ riêng với điều này cũng đã là quá đủ để lịch sử ghi công một triều đại.
(còn nữa)