Khoảng 30 năm về trước, người dân xã Kỳ Lạc (huyện Kỳ Anh, Hà Tĩnh) phát hiện đoạn thành cổ bằng đá ẩn sâu trong rừng cây. Quá trình mở rộng nghiên cứu, các nhà khảo cổ nhận định đây là hệ thống lũy đá cổ, được xây dựng vào thời kỳ nội chiến Trịnh - Nguyễn, do nhà Trịnh ở Đàng ngoài xây dựng làm phòng tuyến chống quân Nguyễn từ Đàng trong đánh ra.

Thành lũy bất khả xâm phạm

Di tích lũy đá cổ Kỳ Anh được phân bố trên sườn phía Bắc dãy Hoành Sơn kéo dài theo trục từ Đông sang Tây với độ dài trên 30 km. Hiện nay, đoạn thành lũy cổ bằng đá còn nguyên vẹn thuộc địa phận các xã Kỳ Lạc và Kỳ Nam (Kỳ Anh, Hà Tĩnh).

Theo các nhà nghiên cứu, thành lũy cổ qua địa phận xã Kỳ Lạc chính là một đoạn còn lại trong hệ thống lũy cổ Lâm Ấp, thời kỳ Đại Việt - Chăm pa do chúa Lâm Ấp Phạm Văn (năm 345-375) khởi công xây dựng để bảo vệ biên giới.

Di tích lũy đá cổ Kỳ Anh nhìn từ trên cao.

Đến thế kỷ 17, thời Trịnh - Nguyễn phân tranh, nhận thấy công trình nằm ở vị trí đồi núi cao, dốc đèo hiểm trở, Trịnh Toàn đã củng cố, xây dựng lũy đá thành phòng tuyến quân sự vững chắc để đề phòng quân đội của nhà Nguyễn từ Đàng Trong đánh ra.

Ông Trần Phi Công, Phó giám đốc Bảo tàng Hà Tĩnh, cho biết: “Các tài liệu lịch sử ghi lại lũy đá cổ Kỳ Anh có từ vương triều Chăm Pa. Lũy đá cổ Kỳ Anh còn có tên gọi khác là lũy Lâm Ấp hay Ông Ninh…”.

Sử sách ghi lại, năm 1656, quân nhà Nguyễn đánh nhà Trịnh ra đến tận vùng Hồng Lĩnh và phía bắc sông Lam, tướng nhà Trịnh Đào Quang Nhiêu thua chạy về đất An Tràng dâng biểu tạ tội và xin viện binh. Lúc này chúa Trịnh Tráng sai con út là Ninh quốc công Trịnh Toàn vào làm trấn thủ Nghệ An.

Thành đá cổ được xây dựng hoàn toàn bằng đá tự nhiên.

Khu vực Đèo Ngang, dãy núi Hoành Sơn, giáp ranh giữa tỉnh Hà Tĩnh và Quảng Bình ngày nay, là mốc phân chia địa giới giữa Giao Chỉ và Chiêm Thành xưa, có vị trí chiến lược về chủ quyền.

Giai đoạn 1656-1661, Trịnh Toàn đã chỉ huy quân sĩ tu bổ và xây đắp hệ thống thành lũy ở một số nơi trọng yếu từ đồng bằng, ven biển và miền núi, trong đó có hệ thống lũy đá bắc Đèo Ngang nằm trên dãy Hoành Sơn, để phòng thủ quân nhà Nguyễn ở Đàng Trong.

Từ khi quản lý vùng đất này, Trịnh Toàn hậu đãi tướng sĩ, yêu mến quân dân, được nhiều người kính trọng, dành riêng cho ông tên gọi thân thiết và kính trọng là Ông Ninh. Tên gọi lũy ông Ninh cũng từ đó mà ra.

Đây là công trình xây dựng cực kỳ cẩn thận, chất lượng cao so với những hệ thống thành lũy đá cổ khác đã từng được phát hiện ở nước ta, đồng thời là chứng tích lịch sử thế kỷ XVII-XVIII của chế độ phong kiến Việt Nam.

Thành cổ dựng lên từ đá son

Hiện nay, tại xã Kỳ Lạc còn khoảng hơn 1,5km thành đá còn nguyên vẹn. Điểm bắt đầu thành đá cổ là chân dốc Đèo Bụt (xã Kỳ Lạc), kéo dài khoảng 1,5km men theo sườn núi lên đỉnh đèo thuộc núi Trầm Hương (nằm trong dãy Hoành Sơn).

Thành đá được xây dựng hoàn toàn bằng loại đá tự nhiên có ở chính vùng đất này, người dân địa phương gọi là đá son (vì khi mài đá ra có màu đỏ như son), không sử dụng chất kết dính. Đá son mềm và mịn, nếu để lâu ngày các bột đá bị phân hủy tạo thành chất kết dính rất chắc và bền, có độ cứng cao khi trải qua mưa.

Hiện còn khoảng hơn 1,5km thành đá cổ còn nguyên vẹn.

Thành quay về hướng nam, hiện nay nơi cao nhất còn cao 6m ở bề mặt phía nam, về phía bắc là 3m, mặt thành rộng 3m, chân thành choãi rộng 5m.

Đặc biệt, cứ cách khoảng 3m dưới chân thành hoặc trên thân thành lại trổ một lỗ hình vuông dạng phễu mặt trước to mặt sau thu nhỏ lại. Mặt trước có kích thước hơn 1,2m, mặt sau 0,80m, có công dụng vừa làm lỗ thoát nước vừa như là lỗ châu mai chạy xuyên qua thân lũy.

Với kỹ thuật ghép đá công phu và điêu luyện ở trên đèo núi cao, lũy đá vẫn tồn tại với thời gian suốt qua hàng mấy thế kỷ mà không hề bị phá hủy. Ngoài ra, các nhà khảo cổ còn phát hiện một lũy đất gần đó thuộc dãy núi đối diện với đèo Bụt, cũng quay về hướng nam. Tuy nhiên lũy đất này đã bị phá dỡ nay chỉ còn lại dấu vết.

Hiện chưa tìm thấy những hiện vật, đồ dùng sinh hoạt có liên quan đến thành lũy, nhưng một phát hiện khá lý thú là công trình không có móng nhân tạo mà người xưa chỉ dựa vào nền đất tự nhiên để xây dựng thành lũy.

Trao đổi với pv, ông Phan Hoàng Trường - Chủ tịch UBND xã Kỳ Lạc, cho biết: “Hiện nay địa phương đang giữ gìn và bảo vệ 1.400m thành đá cổ, trong đó có khoảng 400m giữ nguyên được hiện trạng. Lũy đá Kỳ Anh so với trường lũy Quảng Ngãi thì kỹ thuật ghép đá ở đây có trình độ điêu luyện và thẩm mỹ với những hòn đá tự nhiên bằng phẳng được ghép ngay ngắn”.

Hệ thống lũy đá Kỳ Anh có giá trị lớn về lịch sử khảo cổ và kiến trúc nghệ thuật độc đáo, là hệ thống thành lũy mang tính chất quân sự. Cùng với hệ thống lũy Thầy của chúa Nguyễn ở Quảng Bình, thành lũy Kỳ Anh được chúa Trịnh xây dựng ở phía Bắc dãy Hoành Sơn với vị trí địa hình đắc địa với những đồi núi cao, dốc đèo hiểm trở, chỉ có duy nhất con đường bộ (thượng đạo) giao thương qua lại giữa Bắc Hà và Nam Hà, là địa hình phòng thủ lý tưởng trong quá trình xảy ra nội chiến.

Với những giá trị nổi bật về kiến trúc nghệ thuật, khảo cổ học và lịch sử văn hóa, ngày 12/12/2014, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã có Quyết định số 4105/QĐ-BVHTTDL công nhận và xếp hạng Lũy đá Kỳ Anh là di tích Kiến trúc nghệ thuật./.