Khai quật lần thứ 5 tại Di chỉ Mái đá Ngườm.

Di chỉ khảo cổ Mái đá Ngườm thuộc xóm Kim Sơn, xã Thần Sa, huyện Võ Nhai, tỉnh Thái Nguyên có dạng hàm ếch, cao hơn mặt đường dân sinh khoảng 30m và cao hơn so với mực nước sông Thần Sa khoảng 40m. Diện tích bề mặt mái đá còn vết tích tầng văn hóa rộng gần 1.000m2.

Đây là một di tích Khảo cổ học ở vùng rừng núi cao, phân bố rộng, di tích được phát hiện vào năm 1980. Trong cùng năm đó, địa điểm này được đào thăm dò với diện tích 1m2. Năm 1981 Mái đá Ngườm chính thức được khai quật lần thứ nhất với tổng diện tích 28m2. Năm 1982, di chỉ Mái đá Ngườm được tiến hành khai quật lần thứ 2 thu được số lượng lớn, cung cấp nhiều dữ liệu có giá trị cho các nhà nghiên cứu để tìm hiểu sâu hơn về kỹ nghệ mảnh không chỉ ở Việt Nam mà còn phạm vi Đông Nam Á. Năm 1985- 1986, đợt khai quật lần thứ 3 được Viện Bảo tàng Lịch sử Quốc gia tiến hành với diện tích 1m2. Năm 2017, di chỉ Mái đá Ngườm được khai quật lần thứ 4.

Tại hội thảo khoa học từ năm 1982 ở Thái Nguyên, các nhà nghiên cứu đã xác lập thuật ngữ "kỹ nghệ Ngườm" trong chế tác công cụ đá của người cổ đại. Cũng thời gian đó, các nhà nghiên cứu cho rằng có thể thiết lập một nền văn hóa khảo cổ học là "Văn hóa Thần Sa".

Cũng trong năm 1982 Di chỉ Mái Đá Ngườm là một trong những di tích Khảo cổ học tiêu biểu của tỉnh Thái Nguyên đã được Bộ Văn hóa xếp hạng tại Quyết định số 147/QĐ-VH.

Ngày 15/3/2024, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã có Quyết định số 628/QĐ-BVHTTDL về việc cho phép Bảo tàng tỉnh Thái Nguyên phối hợp với Viện Khảo cổ học khai quật khảo cổ tại di chỉ Mái đá Ngườm.

Việc khai quật được triển khai trên diện tích 6m2. Qua đánh giá bước đầu của các chuyên gia, bằng những phân tích khoa học về địa tầng, hiện vật thu được dự đoán niên đại dao động từ khung 60.000 năm tới khoảng 120.000 năm trước.

Theo đánh giá của Viện Khảo cổ học: Đây là loại hình di tích hang động/mái đá duy nhất phát hiện các bằng chứng về quá trình sử dụng và chế tác công cụ đá sớm nhất trên toàn lãnh thổ Việt Nam.

Tại Mái đá Ngườm, di cốt động vật và nhuyễn thể được phát hiện cho thấy sự thay đổi và tính đa dạng về hành vi khai thác, sử dụng qua thời gian. Cùng với sự ghi nhận việc sử dụng lửa để nướng chín thức ăn, các công cụ xương được mài, được sử dụng trong các lớp văn hóa sớm, cho thấy đây cũng là các công cụ xương được mài kết hợp với việc sử dụng công cụ xương có niên đại sớm nhất được ghi nhận trong các hang động và mái đá trên toàn lãnh thổ Việt Nam.

Đây cũng là di tích đầu tiên thuộc thời đại Đá cũ ở Việt Nam ghi nhận các phương pháp và kỹ thuật chế tác đá đặc sắc như vậy.

Hội nghị Báo cáo kết quả sơ bộ cuộc khai quật tại Di chỉ Mái đá Ngườm, xã Thần Sa, huyện Võ Nhai.

Tại Hội nghị Báo cáo sơ bộ kết quả khai quật di chỉ Mái đá Ngườm tại xã Thần Sa ngày 12/4/2024, TS Phạm Thanh Sơn, Viện Khảo cổ học, người chủ trì cuộc khai quật năm 2024, cho biết: “Mái đá Ngườm mang lại những nhận thức hoàn toàn mới đối với khảo cổ học tiền sử Việt Nam. Di chỉ này chứa đựng những giá trị mang tầm khu vực trong nghiên cứu thời đại Đá cũ ở Việt Nam và châu Á. Trong tương lai nếu tiếp tục mở rộng khai quật nghiên cứu khảo cổ học tại mái đá Ngườm có thể hy vọng phát hiện thêm di cốt người cổ ở giai đoạn sớm trên 41.500 năm cách ngày nay thì những đóng góp của Mái đá Ngườm vào tri thức khảo cổ học khu vực và thế giới sẽ càng trở nên nổi bật hơn”.

Tuy nhiên, đồng thời với việc cần tiếp tục mở rộng và nghiên cứu sâu hơn để làm đậm nét những giá trị nhiều mặt của di tích, đồng thời cũng đặt ra vấn đề bảo vệ hiện trạng di tích để khách du lịch đến tham quan di tích không xuống hố khai quật thắp hương làm cho cảnh quan di tích mất đi nguyên trạng.

TS Nguyễn Gia Đối, nguyên quyền Viện trưởng Viện Khảo cổ học, cho rằng ở hố khai quật này hiện vật đá chưa nhiều. Điều này có thể do giai đoạn này còn ít người nên hoạt động sẽ ít hơn. Tuy nhiên, ông Đối nhận định, có thể phía dưới sẽ còn có hiện vật đá của trung kỳ đá cũ với niên đại từ 50.000 - 100.000 năm cách ngày nay. Ông Đối cũng lưu ý việc nghiên cứu so sánh với các kết quả khảo cổ trong khu vực.

Theo các chuyên gia, các kết quả nghiên cứu từ những năm trước và kết quả cuộc khai quật gần đây nhất cho thấy khu vực huyện Võ Nhai có mật độ di tích khảo cổ học tiền sử khá cao. Tại Thần sa, bên cạnh mái đá Ngườm còn có nhiều di chỉ khảo cổ học khác có sự tương đồng về phương pháp và kỹ thuật chế tác đá giống mái đá Ngườm.

Ngoài các hang có giá trị nghiên cứu về khảo cổ học hay cổ khí hậu thì tại khu vực này còn có nhiều hang động có cảnh quan độc đáo có thể kết hợp khai thác để phát triển du lịch văn hóa - sinh thái bền vững.

Trước kết quả khảo cổ trên, mới đây ông Trịnh Việt Hùng- Chủ tịch UBND tỉnh Thái Nguyên- đã yêu cầu Sở Văn hóa- Thể thao và Du lịch, Bảo tàng tỉnh Thái Nguyên phối hợp chặt chẽ với các cơ quan chuyên môn ở Trung ương và UBND huyện Võ Nhai tiếp tục tham khảo ý kiến, tư vấn của các nhà khoa học để lập hồ sơ đề nghị công nhận Di tích Quốc gia đặc biệt; phối hợp với các nhà khoa học trên thế giới tiếp tục nghiên cứu, đề nghị công nhận Di sản thế giới đối với Di tích Mái đá Ngườm; đề xuất bổ sung quy hoạch tổng thể Khu di tích vào quy hoạch chung của huyện Võ Nhai, đảm bảo diện tích quy hoạch phù hợp, không ảnh hưởng đến vùng lõi, vùng đệm của Khu di tích; Đồng thời quan tâm bảo tồn không gian văn hóa Thần Sa, phát huy giá trị của Di tích nhằm thu hút đông đảo du khách trong nước, quốc tế.